Είναι μύθοι τα Ευαγγέλια;
του Ρενέ Ζιράρ
Από τότε που πρωτοεμφανίστηκε ο Χριστιανισμός, η ομοιότητα των Ευαγγελίων με ορισμένους μύθους χρησιμοποιήθηκε σαν επιχείρημα εναντίον της χριστιανικής πίστης. Οι παγανιστές απολογητές του επίσημου πανθεϊσμού της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υποστήριζαν, ότι η ιστορία για το θάνατο και την ανάσταση του Χριστού δεν διέφερε ουσιαστικά από τους μύθους θεοτήτων όπως ο Διόνυσος, ο Όσιρις, ο Άττις, κ.λπ. Παρ? όλα αυτά δεν κατόρθωσαν ν? αναχαιτίσουν την προέλαση του χριστιανικού κύματος. Τα τελευταία διακόσια χρόνια όμως, καθώς οι ανθρωπολόγοι ανακάλυψαν σε όλο τον κόσμο ιδρυτικούς μύθους που φαίνεται να έχουν ομοιότητες με το Πάθος και την Ανάσταση του Ιησού, η ιδέα ότι ο χριστιανισμός είναι κι αυτός ένας μύθος, δείχνει τελικά να επικρατεί ? ακόμα και μεταξύ χριστιανών πιστών.
Αυτή η ιδέα στηρίχτηκε στη διαπίστωση, ότι όλοι οι μύθοι ξεκινούν από κάποια βίαιη κοσμική ή κοινωνική κρίση, κορυφώνονται με τα πάθη κάποιου μυστηριώδους θύματος (συχνά από τα χέρια ενός αφηνιασμένου όχλου) και τελειώνουν με την θριαμβευτική επιστροφή του θύματος, που μες από αυτήν την επιστροφή αποκαλύπτεται ως θεότητα. Βεβαίως οι σημερινοί ανθρωπολόγοι θεωρούν σαν μια οριστική «μεταφυσική» αποτυχία όλη την πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ανθρωπολογική έρευνα ? δηλαδή ακριβώς την έρευνα, κατά την οποία οι θεωρητικοί αγωνίστηκαν να εντοπίσουν τις ομοιότητες μεταξύ των διαφόρων μύθων. Ωστόσο η αποτυχία αυτής της έρευνας δεν φαίνεται ν? αποδυνάμωσε το σκεπτικιστικό επιστημονικό πνεύμα της Ανθρωπολογίας. Αντίθετα, κατά κάποιο μυστήριο τρόπο, αποδυνάμωσε ακόμα περισσότερο την αξιοπιστία των δογματικών ισχυρισμών της θρησκείας, τους οποίους οι προηγούμενοι ανθρωπολόγοι έλπιζαν να θέσουν εκτός μάχης. Η ιδέα ήταν η εξής: εφόσον ούτε η ίδια η επιστήμη μπορεί να διατυπώσει καθολικές αλήθειες για την ανθρώπινη φύση, τότε η θρησκεία ? που, κατ? αυτούς, είναι ασφαλώς κατώτερη από την επιστήμη ? μπορεί ν? απαξιωθεί ακόμα περισσότερο από όσο είχαμε υποθέσει αρχικά. Αυτή είναι η σύγχρονη πνευματική κατάσταση, την οποία αντιμετωπίζουν οι χριστιανοί στοχαστές καθώς μελετούν τις Γραφές.
Η Σταύρωση παραμένει ένα μοναδικό στην ιστορία γεγονός, εφόσον ο εσταυρωμένος είναι ο Υιός του Θεού. Πέραν αυτού όμως, δεν είναι παρά ένα ανθρώπινο συμβάν. Έτσι, μια ανάλυση αυτού του συμβάντος ? δηλαδή μια έρευνα των ανθρωπολογικών όψεων του Πάθους, τις οποίες δεν μπορούμε ν? αγνοήσουμε αν πάρουμε στα σοβαρά το δόγμα της Ενσάρκωσης ? μπορεί τόσο να αποκαλύψει το θεμελιώδες σφάλμα του σύγχρονου ανθρωπολογικού σκεπτικισμού σχετικά με την ανθρώπινη φύση, όσο και να καταρρίψει ολοκληρωτικά την ιδέα, ότι ο Χριστιανισμός είναι καθ? οιονδήποτε τρόπο μυθολογικός.
Οι παγκόσμιοι μύθοι δεν μας αποκαλύπτουν ένα τρόπο ερμηνείας των Ευαγγελίων. Αυτό που ισχύει, είναι το εντελώς ανάποδο: τα Ευαγγέλια μάς αποκαλύπτουν τον τρόπο για να ερμηνεύσουμε το Μύθο.
Ας δούμε καταρχήν, ότι ο ίδιος ο Ιησούς συγκρίνει τη δική του ιστορία με την ιστορία ορισμένων άλλων όταν λέει, ότι ο θάνατός του θα είναι σαν το θάνατο των προφητών: «Έτσι η σημερινή γενιά θα δώσει λόγο για τα φονικά που έγιναν εναντίον όλων των προφητών από καταβολής κόσμου? από το φόνο του Άβελ μέχρι το φόνο του Ζαχαρία» (Λκ, 11, 50-51). Είπαμε ότι ο Χριστός είπε, πως ο θάνατός του θα είναι σαν το θάνατο των προφητών. Πρέπει να ρωτήσουμε: τι σημαίνει, ότι ο θάνατός του θα είναι «σαν» το θάνατο των προφητών; Σε ποια ομοιότητα αναφέρεται; Βλέπουμε στο φόνο του Περιφρονημένου Δούλου στον Ησαΐα (κεφ. 52-53) ? ένα φονικό που μοιάζει καταπληκτικά στα Πάθη του Χριστού ?, ότι ένας όχλος συσπειρώνεται εναντίον ενός μοναχικού θύματος, όπως ακριβώς τα πλήθη συσπειρώθηκαν εναντίον του Ιερεμία, του Ιώβ, των αφηγητών των Ψαλμών, κ.λπ. Στη Γένεση επίσης, τον Ιωσήφ τον πουλούν σκλάβο τα συσπειρωμένα ζηλόφθονα αδέρφια του. Όλα αυτά τα επεισόδια βίας έχουν την ίδια δομή: «Όλοι εναντίον ενός».
του Ρενέ Ζιράρ
Από τότε που πρωτοεμφανίστηκε ο Χριστιανισμός, η ομοιότητα των Ευαγγελίων με ορισμένους μύθους χρησιμοποιήθηκε σαν επιχείρημα εναντίον της χριστιανικής πίστης. Οι παγανιστές απολογητές του επίσημου πανθεϊσμού της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υποστήριζαν, ότι η ιστορία για το θάνατο και την ανάσταση του Χριστού δεν διέφερε ουσιαστικά από τους μύθους θεοτήτων όπως ο Διόνυσος, ο Όσιρις, ο Άττις, κ.λπ. Παρ? όλα αυτά δεν κατόρθωσαν ν? αναχαιτίσουν την προέλαση του χριστιανικού κύματος. Τα τελευταία διακόσια χρόνια όμως, καθώς οι ανθρωπολόγοι ανακάλυψαν σε όλο τον κόσμο ιδρυτικούς μύθους που φαίνεται να έχουν ομοιότητες με το Πάθος και την Ανάσταση του Ιησού, η ιδέα ότι ο χριστιανισμός είναι κι αυτός ένας μύθος, δείχνει τελικά να επικρατεί ? ακόμα και μεταξύ χριστιανών πιστών.
Αυτή η ιδέα στηρίχτηκε στη διαπίστωση, ότι όλοι οι μύθοι ξεκινούν από κάποια βίαιη κοσμική ή κοινωνική κρίση, κορυφώνονται με τα πάθη κάποιου μυστηριώδους θύματος (συχνά από τα χέρια ενός αφηνιασμένου όχλου) και τελειώνουν με την θριαμβευτική επιστροφή του θύματος, που μες από αυτήν την επιστροφή αποκαλύπτεται ως θεότητα. Βεβαίως οι σημερινοί ανθρωπολόγοι θεωρούν σαν μια οριστική «μεταφυσική» αποτυχία όλη την πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ανθρωπολογική έρευνα ? δηλαδή ακριβώς την έρευνα, κατά την οποία οι θεωρητικοί αγωνίστηκαν να εντοπίσουν τις ομοιότητες μεταξύ των διαφόρων μύθων. Ωστόσο η αποτυχία αυτής της έρευνας δεν φαίνεται ν? αποδυνάμωσε το σκεπτικιστικό επιστημονικό πνεύμα της Ανθρωπολογίας. Αντίθετα, κατά κάποιο μυστήριο τρόπο, αποδυνάμωσε ακόμα περισσότερο την αξιοπιστία των δογματικών ισχυρισμών της θρησκείας, τους οποίους οι προηγούμενοι ανθρωπολόγοι έλπιζαν να θέσουν εκτός μάχης. Η ιδέα ήταν η εξής: εφόσον ούτε η ίδια η επιστήμη μπορεί να διατυπώσει καθολικές αλήθειες για την ανθρώπινη φύση, τότε η θρησκεία ? που, κατ? αυτούς, είναι ασφαλώς κατώτερη από την επιστήμη ? μπορεί ν? απαξιωθεί ακόμα περισσότερο από όσο είχαμε υποθέσει αρχικά. Αυτή είναι η σύγχρονη πνευματική κατάσταση, την οποία αντιμετωπίζουν οι χριστιανοί στοχαστές καθώς μελετούν τις Γραφές.
Η Σταύρωση παραμένει ένα μοναδικό στην ιστορία γεγονός, εφόσον ο εσταυρωμένος είναι ο Υιός του Θεού. Πέραν αυτού όμως, δεν είναι παρά ένα ανθρώπινο συμβάν. Έτσι, μια ανάλυση αυτού του συμβάντος ? δηλαδή μια έρευνα των ανθρωπολογικών όψεων του Πάθους, τις οποίες δεν μπορούμε ν? αγνοήσουμε αν πάρουμε στα σοβαρά το δόγμα της Ενσάρκωσης ? μπορεί τόσο να αποκαλύψει το θεμελιώδες σφάλμα του σύγχρονου ανθρωπολογικού σκεπτικισμού σχετικά με την ανθρώπινη φύση, όσο και να καταρρίψει ολοκληρωτικά την ιδέα, ότι ο Χριστιανισμός είναι καθ? οιονδήποτε τρόπο μυθολογικός.
Οι παγκόσμιοι μύθοι δεν μας αποκαλύπτουν ένα τρόπο ερμηνείας των Ευαγγελίων. Αυτό που ισχύει, είναι το εντελώς ανάποδο: τα Ευαγγέλια μάς αποκαλύπτουν τον τρόπο για να ερμηνεύσουμε το Μύθο.
Ας δούμε καταρχήν, ότι ο ίδιος ο Ιησούς συγκρίνει τη δική του ιστορία με την ιστορία ορισμένων άλλων όταν λέει, ότι ο θάνατός του θα είναι σαν το θάνατο των προφητών: «Έτσι η σημερινή γενιά θα δώσει λόγο για τα φονικά που έγιναν εναντίον όλων των προφητών από καταβολής κόσμου? από το φόνο του Άβελ μέχρι το φόνο του Ζαχαρία» (Λκ, 11, 50-51). Είπαμε ότι ο Χριστός είπε, πως ο θάνατός του θα είναι σαν το θάνατο των προφητών. Πρέπει να ρωτήσουμε: τι σημαίνει, ότι ο θάνατός του θα είναι «σαν» το θάνατο των προφητών; Σε ποια ομοιότητα αναφέρεται; Βλέπουμε στο φόνο του Περιφρονημένου Δούλου στον Ησαΐα (κεφ. 52-53) ? ένα φονικό που μοιάζει καταπληκτικά στα Πάθη του Χριστού ?, ότι ένας όχλος συσπειρώνεται εναντίον ενός μοναχικού θύματος, όπως ακριβώς τα πλήθη συσπειρώθηκαν εναντίον του Ιερεμία, του Ιώβ, των αφηγητών των Ψαλμών, κ.λπ. Στη Γένεση επίσης, τον Ιωσήφ τον πουλούν σκλάβο τα συσπειρωμένα ζηλόφθονα αδέρφια του. Όλα αυτά τα επεισόδια βίας έχουν την ίδια δομή: «Όλοι εναντίον ενός».
