Η σχολική φοβία ορίζεται ως ένας ανεξήγητος και παράλογος φόβος του παιδιού να πάει στο σχολείο (Herbert, 1998).
Η πρώτη εμφάνιση φόβου για το σχολείο εμφανίζεται στον παιδικό σταθμό, το νηπιαγωγείο και κορυφώνεται στη Β΄ τάξη του δημοτικού. Η σχολική φοβία όμως παρατηρείται και στο γυμνάσιο.
Είναι καλό η σχολική φοβία να μην συγχέεται με τις πρώτες αρνητικές αντιδράσεις του παιδιού όταν πηγαίνει για πρώτη φορά στο σχολείο, όπως επίσης και με άλλους πραγματικούς και συγκεκριμένους φόβους που εκδηλώνει το παιδί για το σχολείο, όπως φόβος για κάποιο συμμαθητή ή για κάποιο διαγώνισμα κ.τ.λ.
Το φαινόμενο της σχολικής φοβίας δεν είναι καινούριο και ούτε οι διαστάσεις του μπορούν να θεωρηθούν ιδιαίτερα ανησυχητικές. Ωστόσο, η τάση που καταγράφεται είναι ανοδική και οι ειδικοί ψυχικής υγείας συμβουλεύουν τέτοιου είδους προβλήματα να αντιμετωπίζονται εγκαίρως, ώστε να μην μετεξελίσσονται αργότερα, χαρακτηρίζοντας μια δυσλειτουργική ενήλικη κοινωνική ζωή.
Τα συμπτώματα της σχολικής φοβίας
Για να φτάσει κανείς στο συμπέρασμα ότι ένα παιδί παρουσιάζει σχολική φοβία πρέπει να εμφανίζει τα ακόλουθα (Schmitt, 1991):
* Αόριστα σωματικά συμπτώματα, όπως στομαχόπονοι, πονοκέφαλοι, πόνος στο λαιμό, ναυτία ή ζάλη, διάρροια, ιδιοτροπίες στο φαγητό, νυχτερινούς εφιάλτες, ενούρηση, εγκόπριση κλπ.
* Το παιδί έχει απουσιάσει πέντε ή περισσότερες μέρες από το σχολείο εξαιτίας αυτών των συμπτωμάτων.
* Τα συμπτώματα εμφανίζονται κατά κύριο λόγο το πρωί. Την ώρα που πρέπει το παιδί να πάει σχολείο παρουσιάζει συμπτώματα αντικοινωνικής συμπεριφοράς, όπως εκρήξεις θυμού, επιθετικότητα, υπερκινητικότητα, άρνηση να δεχτεί φαγητό.
* Τα συμπτώματα επιδεινώνονται τη στιγμή της αναχώρησης για το σχολείο ή κατά την άφιξη στο σχολείο.
* Συνήθως υπάρχουν ελάχιστα συμπτώματα κατά τα σαββατοκύριακα και τις διακοπές, ενώ εμφανίζονται την Κυριακή το βράδυ και τη Δευτέρα το πρωί.
* Το παιδί αναζητά τους γονείς του κατά την παραμονή στο σχολείο και θέλει να γυρίσει στο σπίτι.
* Τα συμπτώματα έχουν αρχίσει στο νηπιαγωγείο ή στην Α΄ τάξη του Δημοτικού.
* Τα συμπτώματα αρχίζουν το Σεπτέμβριο ή Οκτώβριο.
* Τα παιδί σ' όλες τις υπόλοιπες δραστηριότητες του φαίνεται υγιές και ενεργητικό.
Αιτιολογία
Τα παιδιά που εκδηλώνουν σχολική φοβία περιγράφονται ως υπερ- προστατευμένα ή εξαρτημένα από τους γονείς τους. Βασικός παράγοντας εμφάνισης της σχολικής φοβίας είναι το λεγόμενο «άγχος του αποχωρισμού» που βιώνουν τα παιδιά, τα οποία φοβούνται ότι κάτι κακό θα συμβεί στους γονείς τους, με αποτέλεσμα να μη θέλουν να τους αποχωριστούν, να επιθυμούν να βρίσκονται συνέχεια κοντά τους και να αρνούνται γενικότερα να συμμετάσχουν σε οποιαδήποτε εκδήλωση θα τους κρατήσει μακριά από αυτούς. Γονείς που μπορεί να πυροδοτήσουν τέτοιου είδους αγχώδη εκδήλωση είναι γονείς που βιώνουν έντονο άγχος, ανασφάλεια, βρίσκονται διαρκώς σε καταστάσεις γενικευμένου πανικού ή γονείς που συνεχώς συγκρούονται, μαλώνουν, αλληλοκατηγορούνται και υπάρχει συνεχώς η απειλή του διαζυγίου.
Άλλος πιθανός παράγοντας μπορεί να είναι η έλλειψη δεξιοτήτων από την πλευρά του παιδιού, είτε γνωστικών είτε κοινωνικής αλληλεπίδρασης που το καθιστά αδύναμο να ανταπεξέλθει στις μαθησιακές του υποχρεώσεις ή/και αδυνατεί να κοινωνικοποιηθεί, να γίνει μέρος μιας παρεούλας συμμαθητών.
Ακόμη το παιδί μπορεί να αρνείται και να αποφεύγει να πάει στο σχολείο καθώς μπορεί να πέφτει επανειλημμένως θύμα λεκτικής ή/και σωματικής κακοποίησης.
Ψυχοπιεστικά γεγονότα στους κόλπους της οικογένειας (ασθένεια, θάνατος, διαζύγιο, οικονομικές δυσχέρειες, γέννηση ενός παιδιού) σε συνάρτηση με το πώς οι γονείς αντιμετωπίζουν αυτά τα θέματα μπορεί να οδηγήσουν ένα παιδί να αναπτύξει σχολική φοβία.
Αντιμετώπιση
Η σχολική φοβία είναι σοβαρή και επείγουσα κατάσταση, που χρειάζεται άμεση παρέμβαση. Ο βασικός στόχος κάθε παρέμβασης είναι να επανέλθει γρήγορα το παιδί στο σχολείο. Η παραμονή στο σπίτι οδηγεί σε μεγαλύτερη παλινδρόμηση και ο φαύλος κύκλος εξάρτησης και άγχους διαιωνίζεται. Ταυτόχρονα, όμως, δεν πρέπει το παιδί να πιεστεί να επιστρέψει στο σχολείο.
Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς, για να βοηθήσουν τα παιδιά τους:
* Να δείξουν υπομονή, κατανόηση και ενδιαφέρον για την κατάσταση του παιδιού και να προσπαθήσουν να καταλάβουν τα αίτια που το παιδί αρνείται να πάει στο σχολείο.
* Να βοηθήσουν και να ενθαρρύνουν το παιδί να ενταχθεί στην ομάδα της τάξης με τη συμμετοχή και την υποστήριξη των εκπαιδευτικών.
* Να επιτρέψουν στο παιδί τη σταδιακή επιστροφή στο σχολείο (π.χ. να πηγαίνει για κάποιες ώρες, οι οποίες σταδιακά θα αυξάνονται).
* Ένας ακόμη τρόπος αντιμετώπισης των συμπτωμάτων θα ήταν η ένταξη του παιδιού σε αθλητικές ομάδες, επισκέψεις στα σπίτια των άλλων παιδιών , οι συχνές κατά το δυνατόν έξοδοι από το σπίτι.
* Όταν το παιδί παραπονείται ότι είναι άρρωστο πρέπει να κρίνουν από όσα ξέρουν για την προσωπικότητά του κατά πόσο συμβαίνει κάτι τέτοιο ή το παιδί προσπαθεί να κερδίσει την παραμονή στο σπίτι. Είναι πολύ σημαντικό να εδραιωθούν στο σχήμα επικοινωνίας γονέων- και παιδιού, τόσο η έκφραση συναισθημάτων του φόβου για το σχολείο όσο και η συζήτηση για όσα συνέβησαν στη σχολική μέρα του παιδιού είτε καλά είτε άσχημα.
* Συνεργασία με ειδικούς ψυχικής υγείας (ψυχολόγο, παιδοψυχίατρο) όταν βλέπουν ότι η δυσκολία του παιδιού παρατείνεται. Με την επιλογή της κατάλληλης ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης, ο ειδικός ψυχικής υγείας θα μπορέσει να υποστηρίξει τόσο τους γονείς όσο και να διερευνήσει τα παράδοξα εκείνα σχήματα που οδηγούν το παιδί στο να φοβάται και να αρνείται να πάει στο σχολείο.
Η πρώτη εμφάνιση φόβου για το σχολείο εμφανίζεται στον παιδικό σταθμό, το νηπιαγωγείο και κορυφώνεται στη Β΄ τάξη του δημοτικού. Η σχολική φοβία όμως παρατηρείται και στο γυμνάσιο.
Είναι καλό η σχολική φοβία να μην συγχέεται με τις πρώτες αρνητικές αντιδράσεις του παιδιού όταν πηγαίνει για πρώτη φορά στο σχολείο, όπως επίσης και με άλλους πραγματικούς και συγκεκριμένους φόβους που εκδηλώνει το παιδί για το σχολείο, όπως φόβος για κάποιο συμμαθητή ή για κάποιο διαγώνισμα κ.τ.λ.
Το φαινόμενο της σχολικής φοβίας δεν είναι καινούριο και ούτε οι διαστάσεις του μπορούν να θεωρηθούν ιδιαίτερα ανησυχητικές. Ωστόσο, η τάση που καταγράφεται είναι ανοδική και οι ειδικοί ψυχικής υγείας συμβουλεύουν τέτοιου είδους προβλήματα να αντιμετωπίζονται εγκαίρως, ώστε να μην μετεξελίσσονται αργότερα, χαρακτηρίζοντας μια δυσλειτουργική ενήλικη κοινωνική ζωή.
Τα συμπτώματα της σχολικής φοβίας
Για να φτάσει κανείς στο συμπέρασμα ότι ένα παιδί παρουσιάζει σχολική φοβία πρέπει να εμφανίζει τα ακόλουθα (Schmitt, 1991):
* Αόριστα σωματικά συμπτώματα, όπως στομαχόπονοι, πονοκέφαλοι, πόνος στο λαιμό, ναυτία ή ζάλη, διάρροια, ιδιοτροπίες στο φαγητό, νυχτερινούς εφιάλτες, ενούρηση, εγκόπριση κλπ.
* Το παιδί έχει απουσιάσει πέντε ή περισσότερες μέρες από το σχολείο εξαιτίας αυτών των συμπτωμάτων.
* Τα συμπτώματα εμφανίζονται κατά κύριο λόγο το πρωί. Την ώρα που πρέπει το παιδί να πάει σχολείο παρουσιάζει συμπτώματα αντικοινωνικής συμπεριφοράς, όπως εκρήξεις θυμού, επιθετικότητα, υπερκινητικότητα, άρνηση να δεχτεί φαγητό.
* Τα συμπτώματα επιδεινώνονται τη στιγμή της αναχώρησης για το σχολείο ή κατά την άφιξη στο σχολείο.
* Συνήθως υπάρχουν ελάχιστα συμπτώματα κατά τα σαββατοκύριακα και τις διακοπές, ενώ εμφανίζονται την Κυριακή το βράδυ και τη Δευτέρα το πρωί.
* Το παιδί αναζητά τους γονείς του κατά την παραμονή στο σχολείο και θέλει να γυρίσει στο σπίτι.
* Τα συμπτώματα έχουν αρχίσει στο νηπιαγωγείο ή στην Α΄ τάξη του Δημοτικού.
* Τα συμπτώματα αρχίζουν το Σεπτέμβριο ή Οκτώβριο.
* Τα παιδί σ' όλες τις υπόλοιπες δραστηριότητες του φαίνεται υγιές και ενεργητικό.
Αιτιολογία
Τα παιδιά που εκδηλώνουν σχολική φοβία περιγράφονται ως υπερ- προστατευμένα ή εξαρτημένα από τους γονείς τους. Βασικός παράγοντας εμφάνισης της σχολικής φοβίας είναι το λεγόμενο «άγχος του αποχωρισμού» που βιώνουν τα παιδιά, τα οποία φοβούνται ότι κάτι κακό θα συμβεί στους γονείς τους, με αποτέλεσμα να μη θέλουν να τους αποχωριστούν, να επιθυμούν να βρίσκονται συνέχεια κοντά τους και να αρνούνται γενικότερα να συμμετάσχουν σε οποιαδήποτε εκδήλωση θα τους κρατήσει μακριά από αυτούς. Γονείς που μπορεί να πυροδοτήσουν τέτοιου είδους αγχώδη εκδήλωση είναι γονείς που βιώνουν έντονο άγχος, ανασφάλεια, βρίσκονται διαρκώς σε καταστάσεις γενικευμένου πανικού ή γονείς που συνεχώς συγκρούονται, μαλώνουν, αλληλοκατηγορούνται και υπάρχει συνεχώς η απειλή του διαζυγίου.
Άλλος πιθανός παράγοντας μπορεί να είναι η έλλειψη δεξιοτήτων από την πλευρά του παιδιού, είτε γνωστικών είτε κοινωνικής αλληλεπίδρασης που το καθιστά αδύναμο να ανταπεξέλθει στις μαθησιακές του υποχρεώσεις ή/και αδυνατεί να κοινωνικοποιηθεί, να γίνει μέρος μιας παρεούλας συμμαθητών.
Ακόμη το παιδί μπορεί να αρνείται και να αποφεύγει να πάει στο σχολείο καθώς μπορεί να πέφτει επανειλημμένως θύμα λεκτικής ή/και σωματικής κακοποίησης.
Ψυχοπιεστικά γεγονότα στους κόλπους της οικογένειας (ασθένεια, θάνατος, διαζύγιο, οικονομικές δυσχέρειες, γέννηση ενός παιδιού) σε συνάρτηση με το πώς οι γονείς αντιμετωπίζουν αυτά τα θέματα μπορεί να οδηγήσουν ένα παιδί να αναπτύξει σχολική φοβία.
Αντιμετώπιση
Η σχολική φοβία είναι σοβαρή και επείγουσα κατάσταση, που χρειάζεται άμεση παρέμβαση. Ο βασικός στόχος κάθε παρέμβασης είναι να επανέλθει γρήγορα το παιδί στο σχολείο. Η παραμονή στο σπίτι οδηγεί σε μεγαλύτερη παλινδρόμηση και ο φαύλος κύκλος εξάρτησης και άγχους διαιωνίζεται. Ταυτόχρονα, όμως, δεν πρέπει το παιδί να πιεστεί να επιστρέψει στο σχολείο.
Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς, για να βοηθήσουν τα παιδιά τους:
* Να δείξουν υπομονή, κατανόηση και ενδιαφέρον για την κατάσταση του παιδιού και να προσπαθήσουν να καταλάβουν τα αίτια που το παιδί αρνείται να πάει στο σχολείο.
* Να βοηθήσουν και να ενθαρρύνουν το παιδί να ενταχθεί στην ομάδα της τάξης με τη συμμετοχή και την υποστήριξη των εκπαιδευτικών.
* Να επιτρέψουν στο παιδί τη σταδιακή επιστροφή στο σχολείο (π.χ. να πηγαίνει για κάποιες ώρες, οι οποίες σταδιακά θα αυξάνονται).
* Ένας ακόμη τρόπος αντιμετώπισης των συμπτωμάτων θα ήταν η ένταξη του παιδιού σε αθλητικές ομάδες, επισκέψεις στα σπίτια των άλλων παιδιών , οι συχνές κατά το δυνατόν έξοδοι από το σπίτι.
* Όταν το παιδί παραπονείται ότι είναι άρρωστο πρέπει να κρίνουν από όσα ξέρουν για την προσωπικότητά του κατά πόσο συμβαίνει κάτι τέτοιο ή το παιδί προσπαθεί να κερδίσει την παραμονή στο σπίτι. Είναι πολύ σημαντικό να εδραιωθούν στο σχήμα επικοινωνίας γονέων- και παιδιού, τόσο η έκφραση συναισθημάτων του φόβου για το σχολείο όσο και η συζήτηση για όσα συνέβησαν στη σχολική μέρα του παιδιού είτε καλά είτε άσχημα.
* Συνεργασία με ειδικούς ψυχικής υγείας (ψυχολόγο, παιδοψυχίατρο) όταν βλέπουν ότι η δυσκολία του παιδιού παρατείνεται. Με την επιλογή της κατάλληλης ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης, ο ειδικός ψυχικής υγείας θα μπορέσει να υποστηρίξει τόσο τους γονείς όσο και να διερευνήσει τα παράδοξα εκείνα σχήματα που οδηγούν το παιδί στο να φοβάται και να αρνείται να πάει στο σχολείο.
